Kvinnherad

Noverande Kvinnherad var på 1600-talet delt mellom Skånevik, Fjelberg, Kvinnherad og Strandebarm skipreider. Innanfor desse skipreidene hadde Rosendal baroni sin eigen jurisdiksjon, med ting og eigne lensmenn. Denne ordninga tok slutt då Rosendal gods vart overført til sorenskrivaren i Sunnhordland i 1853. I 1902 vart Varaldsøy herad skilt ut frå Strandebarm kommune, og i 1965 vart Varaldsøy og delen av Strandebarm aust for Hardangerfjorden overførte til Kvinnherad. Då er vi framme ved dagens storkommune.

I 2005 vart Folgefonna nasjonalpark oppretta. Den omfattar deler av Kvinnherad, Jondal, Ullensvang, Odda og Etne; på Folgefonnhalvøya. Fjellheimen i den store fjordkommunen Kvinnherad går med rette under namnet «Kvinnhersalpane». Vi ser dei best på avstand, i synsranda: Manen, Englafjell, Ulvanosa, Blådalshorgi, Malmanger-nuten, Laurdalstind, Melderskin, Juklavasskruna, Gygrastolen – berre namna legg ein dåm av poesi over dette storlinja landskapet.

Frå Herøysund - som har namn etter den gode hamna for kongens hærskip i vikingtid og mellomalder; sjøleidangen – og til Kalvsundet nord for Snilstveitøy, går det breie Storsundet. På kartet ser vi at øya og fastlandet høver i hop som bitane i eit stort puslespel. Innanfor, på fastlandet, går dei lange dalane mot søraust, langs sprekkesonene i fjellet: Uskedalen, Omvikdalen, Guddalsdalen, Muradalen og Ænesdalen.

I Omvikdalen, Guddal og Skålabygdo er vi i eit av kjerneområda til den gamle lendmannsadelen i Noreg i høgmellomalderen – gode gardar på grøderik morenejord – men frå Nes til Ænes er vi i gneisen sitt rike, med lyng og einer. Langs Løfalstranda og Lyngstranda var det nesten folketomt på 1500-talet. På det grøne Ænes – neset ved elva – møter vi også ein gamal storgard, som i mellomalderen høyrde til slektene på Mel og Hatteberg.

Mange og djupe spor etter isen

Storformene i dette landskapet er det isen og vatnet som har skapt. Istidene har delt Kvinnherad i to; ein del på kvar side av den store fjorden som brestraumane grov ut. Nordsida av Hardangerfjorden har mjuke linjer med grøderike lier, sørsida rankar seg med høge fjell på næringsfattig grunn. På nordsida er det mest skifergrunn og grønstein frå kambrosilurtida, 400-500 millionar år gamle. Desse bergartane forvitrar lett og gir eit godt jordsmonn. På sørsida finn vi det mykje eldre grunnfjellet, med hard gneis og granitt, men også gabbro. I grunnfjellsbergartane har forvitringa gått mykje seinare. Dei står i dag att som høge fjell med flate toppar og såkalla blokkhav – store steinar på flatene over iskappa for 10 000-12 000 år sidan – slik som Folgefonnplatået, Melderskinnmassivet og fjella vest for Uskedalen. Her vart det tidleg under istidene danna småbrear som grov ut botnar, og slik kom fjella til å likna gigantiske holtenner.

Mot Husnes og på Halsnøy og Fjelberg kjem vi bort frå grunnfjellet. Her møter vi fyllitt frå kambrosilurperioden og utvalsa gneisar frå dei kaledonske fjellkjederørslene. Fyllitten ligg som eit lag mellom grunnfjellet på sørsida av Hardangerfjorden og grønsteinen på nordsida og strekkjer seg mot nordaust under fjorden. Men somme stader stikk det tunger av fyllitt opp over fjorden, som ved Herøysund, Skorpo og Løfallstrand.

I den siste istida la dalbrear etter seg tjukk morenejord i liene både i Melsdalen, Omvikedalen og Uskedalen, medan dei høgste toppane stakk opp over isen. Her ser vi i dag dei bratte, gråblå fjellsidene som stuper ned i dei grøne bøane. Langs fjordsidene ligg stein og grus i 10 500 år gamle morener som viser kor høgt breen gjekk på slutten av siste istid. Med visse mellomrom kan sidemorenene følgjast heilt til gryta under Gygrastolen, nesten 1000 meter over havet. På fastlandet enda breen ved Ersland, og i sjøen bygde lausmassane på Halsnøy seg opp. Det tjukke laget av massar som vart liggjande att når breen trekte seg attende, finn vi og ved Sandvoll, Valen og Husnes.

Drivande lokalklima

Skjerma av dei høge fjella, og med rikelege mengder sol og regn og ein lang vekstsesong, er lokalklimaet for jordbruket svært godt. Kvinnherad har stor variasjon i nedbørsmengd. Fjellområda mellom Åkrafjorden og Matrefjorden forsterkar nedbøren, særleg ved vind frå sørvest om hausten og vinteren. Middels årsgjennomsnitt i områda mot Høylandssundet og ytst i Matrefjorden er om lag 2000 mm. I indre Matre aukar den til over 3000 mm, og i fjellet opp mot Folgefonna over 5000 mm. Mykje av denne vassmengda samlar seg i Blådalselva, som har størst avrenning i kraftfylket Hordaland.

Ved fjorden i sørvest er det frodige lier med edellauvskog og mange kystplanter. Her finn vi landets største barlind. Denne vegetasjonen trivst fordi vekstsesongen er lang og vinteren mild. Der jorda er karrig, er det furua som klarar seg best. Fjellfloraen er artsfattig på grunn av dei sure, næringsfattige granittane. Store nedbørsmengder kan også føra til kort vekstsesong, der det nesten berre er mosen som klarar seg.

Zoologistudentar på feltarbeid

Dyrelivet i og ved Baronihagen kjenner vi godt, og studentar har i mange år drege hit på feltkurs om våren. Dette gamle kulturlandskapet er verdfullt for dyrelivet og veleigna til pedagogisk bruk. Her har mang ei slumrande flaggermus på murveggene blitt granska, og tallause iglar og sneglar er blitt håva opp frå Baronidammen. Ikkje ein gong meitemarken i molda og sneglane i åkeren får nattero, når studentane skal fastslå mengda av slike dyr tidleg på morgonen. Dei våryre ungdommane er ofte så høgrøysta at dei held hjorten vekke frå bøane! Og det trengst i Kvinnherad, som i dag er den beste hjortekommunen i heile landet.