Universitetet i Bergen
Dei store draga i landskapet forklarar kommunenamnet. Fjella er rett nok ikkje særleg høge, men over ei låg, jamn strandflate, omgjeven av hav og fjord, er det som Liatårnet og andre høgdedrag rankar seg i ryggen.
Dei største naturløyndomane gøymer seg likevel under havflata. Under drivinga av Bjorøytunnelen vart det oppdaga sedimentlag som stammar frå slutten av juratida, den tidsperioden då mange av dinosaurane vandra på jorda. Berre nokre få andre stader på det skandinaviske fastlandet nord for Danmark er det gjort liknande funn. I den undersjøiske delen av kommunen finst det også korallrev på djupt vatn, både ved Litle Sotra og Solsvik.
Fjell kommune er i dag ein av dei store omlandskommunane kring Bergen. Etter at Sotrabrua vat opna i 1972, har tilflyttinga auka drastisk til denne romslege øya med mykje byggeland og kjærkome ekspansjonsareal for Stor-Bergen. Fjell er i dag ein av dei viktigaste forstadene til den store bykommunen, men går vi 150 år bakover i tid, var røyndommen ein annan. Då var Sotra eit av dei magre jordbruksområda på strilelandet, avhengig sv fisket og med ein fiskarbefolkning som dei gode byborgarane hadde eit litt nedlatande forhold til.
På 1600-talet var heile Sotra ei eiga skipreide, Sartor, medrekna øyane Bildøy og Bjorøy, medan derimot Lerøy og Bjelkarøy høyrde til Skjold skipreide på fastlandet sør for Bergen. I mellomalderen var det to kyrkjesokner på øya, Sund og Fjell, og for å forstå dei administrative inndelingane i nyare tid, må vi ta utgangspunkt i den geistlege administrasjonen. Fjell sokn høyrde under Sund prestegjeld før Fjell prestegjeld vart skipa i 1813, med eigen prestegard frå 1841 og Askøy som anneks, før Askøy vart skilt ut tretti år seinare. Slik ser vi at kommunegrensene etter at det kommunale sjølvstyret vart innført i 1837 delvis følgde dei eldre predtegjeldsgrensene og delvis skipreidegrensene frå vikingtida, fram til den store kommunereforma i 1964 – frå båtens til bilens landskap.
Gneisland
Dei særeigne landskapstrekka, med slake fjellskråningar i aust, som går over i bratte stup mot vest, følgjer lagdelinga i grunnfjellsgneisane. Nokre gneisparti er raudlege til gråkvite, som på Haganes og Liatårnet. Dette er harde kvarts- og feltspatrike bergartar som gjev lite og skrinn jord. Andre stader finn vi innslag av mørkare amfibolitt av ulike typar, særleg i området Fjell-Møvik-Lokøy og på Ågotnes. Amfibolitten har opphavleg vore magma eller oppsmelta berg som storkna for ein milliard år sidan eller meir.
Det kan vera krevjande å ta seg fram gjennom utmarka i Fjell. Isen har skulda: For kvar gong breen for fram under dei mange istidene, følgde han dei tallrike sprekkene og forkastningane som går gjennom gneisen, og grov ut sund og dalsøkk, nokre av dei avgrensa av bratte fjellskrentar. Då isen til slutt smelta snøgt attende for om lag 14 500 år sidan, vart det liggjande att reinskurt fjell med lite lausmassar, med unntak av somme store steinblokker. Breen gjorde ein siste framstøyt for 11 700 år sidan, men han nådde ikkje lenger enn til Bildøy. Der ligg det morenejord og store stein i ein rygg som vart skuva saman av isbreen. I sjøen framfor breen la smeltande isfjell att store blokker i fjøra frå Ekrehovda og nordover mot Kolltveit.
At det fortsett er mykje bart fjell i kommunen, er ikkje isens, men menneska sitt verk. Fjerning av jarnalderskogen og etterkvart også myrene som erstatta skogen, brakte fjellet fram i dagen igjen. I dalsøkk der det ikkje er tjern eller vatn, er det framleis myr. Det er og område med god jord, spesielt på stader der fjellet er mørk amfibolitt. Denne jorda er danna etter istida, ved vitring av amfibolitten. I somme lågareliggjande søkk i terrenget (under 30-40 m o.h.), finst skjelsand og evje under torvjorda. Dette fortel at havet dekte delar av strandflata då området vart isfritt.
Kommunen ligg vêrhardt til mot vest. Og når det er vestavêr, er det havet som legg premissane for klimaet, ofte med sterk vind og små variasjonar i temperatur. Ved vind frå austleg kant kan det derimot vera store skilnader i temperatur mellom aust- og vestsida. Havet jamnar ut temperaturen gjennom skiftande årstider. Havvatnet vert seint varma opp om våren og forsommaren, og det held lenge på varmen ut over hausten og vinteren. Dette etterslepet i sjøtemperaturen påverkar oftast og mest lufttemperaturen i dei vestlege områda. Om forsommaren kan det sjølv på ein fin solskinsdag vera hustrig og kaldt utmed havet, medan det på austsida er steikande varme. Motsett kan det ein sein og klar haustkveld leggja seg is på vegen i aust, samstundes som det heilt i vest kan vera fleire varmegrader. Om sommaren kan havskodda breia seg over heile kommunen, og bli liggjande i fleire dagar.
Lyngheier på gammal skoggrunn
Skogane på Sotra for 2000-3000 år sidan var for det meste av eik, furu, bjørk og hassel. Hogst, brenning, slått og beiting tok til slutt knekken på denne skogen. Myrene og lyngheia breidde seg langsamt utover. Torvlaga som vart danna, enda opp som brensel. Tilbake står lynghei på skrinn jord mellom knausane, mest røsslyng, men også klokkelyng og blokkebær der bakken er fuktig. I sørvende tørre bakkar og på berg trivst purpurlyng og mjølbær.
Ser ein bort i frå insekt og småkryp i jordsmonnet, er dyrelivet i lyngheia fattig samanlikna med andre naturtypar. Men ein skapning kan du rekna med å treffa på –heipiplerka. Dette er ein av dei vanlegaste fugleartane her til lands, men det er ikkje mange som kjenner henne. Nokre stader er også bergirisken vanleg. Ytre strok av Vestlandet er eitt av dei få tyngdepunkta i verda for denne arten.
Den sjeldne havburkna finn høvelege stader å veksa i berga ytst mot storhavet. Men dei næringsfattige gneisane i Fjell skaper levekår helst for nøysame planter. Ofte finn ein sur og seig råhumus rett inn på berget, mest utan mineraljord under. Minka bruk av utmarka har ført til auka vekst av lauvskogen. Av same grunn er braken på frammarsj. Det er også store innslag av planta barskog, særleg gran, sitkagran og buskfuru.
Dersom attgroinga held fram, kan Sotra om ikkje altfor mange tiår atter bli skogkledd. Men treslaga vil truleg bli andre enn dei som måtte vika plassen for over to tusen år sidan.
