Gjev eg var i eit varmare land

Ein våt og mørk kveld i byrjinga av september får du syn for segn,om du køyrer veglangs i Lindås eller Austrheim. I lyset frå billyktene dukkar det heile tida opp lyse klattar mot asfalten. Padder! Somme kveldar i tusental. Dei er på leiting etter ein høveleg opphaldsstad til det vert vår att, ein frostfri plass der det korkje vert for vått eller tørt, kanskje under ei trerot eller i eit dreneringsrøyr. Dei vekselvarme paddene merkar nemleggodt at vatnet der dei har hatt tilhald gjennom sommaren, har vorte kaldare. Det ser ein også på det låge aktivitetsnivået deira. Vert det kaldare enn 7–8 °C, sluttar livsviktige organ å fungera. Så vanskeleg som vêrlaget kan vera å spå om hausten på Vestlandet, er det best å grava seg ned i tide.

Dvale – ekstrem fysiologisk tilpassing

Padder, som andre amfibium, går i dvale om vinteren. Det er ingen dum strategi for dyr som ikkje er særleg raske til beins – i alle fall ikkje i vårt klima. Vekselvarme dyr har uansett ikkje noko val. Sjølv om vinteren skulle bli mild og frostfri, ville dei vera så trege at dei knapt fekk fanga eit einaste bytte. Dessutan ville eigna byttedyr vera vanskeleg å oppdriva. Ormane søkjer saman i grupper og legg seg tett inntil kvarandre i frostfrie holer i bakken når dei går i dvale. Det kan sjå sosialt ut, men turgåarar som uforvarande har trakka oppi eit slikt ormebol om vinteren,har gjerne fått seg ein støkk. Ein føremon ved å liggja slik inntil kvarandre kan vera minska risiko for uttørking.

Også somme av pattedyra våre går i dvale når det vert uråd å berga livet elles. Det gjeld mest av alt dei som lever av insekt. Flaggermysene gjennomgår særskilt brutale fysiologiske endringar om vinteren. Ved normal aktivitet har ei flaggermus ein kroppstemperatur opp mot 40 °C. Når ho går inn i vinterdvale, søkk kroppstemperaturen mest til 0 °C. Dette er einaste måten arten kan greia seg gjennom kanskje 6–7 månader utan å ta til seg næring. I dvaletida tapar desse dyra opp mot ein tredel av kroppsvekta. At det krevst så lang dvaleperiode – med tilhøyrande vekttap – er kanskje den viktigaste grunnen til at så få flaggermusartar lever i Hordaland. Det er så langt kartlagt berre sju artar i fylket. Ettersom slik kartlegging er alt anna enn lett, kan det førekoma nokre til.

Å gå i dvale er i prinsippet ikkje så ulikt det dei fleste plantene her vestpå gjer. Utpå hausten er det ikkje lenger nok varme eller lys til å halda fotosyntese og andre viktige funksjonar i gang. Klorofyll og næring vert då trekt inn i planta. Lauvet – ofte også stengelen – visnar ned. All aktivitet vert innstilt på sparebluss. Næringa som er naudsynt for å halda til våren kjem, vert lagra i rota. Tre og buskar veks litt om vinteren, men ikkje på langt nær slik som elles i året. Det er mest berre barskogen som er grøn om vinteren, men også desse treslaga har innstilt det meste av aktiviteten. At nålene framleis heng på greinene, gjer ikkje mykje frå eller til. Det ser vi av vekstringane i til dømes ei granstamme – det er dei mørke ringane som er tynnast,og det er dei som vert danna i vinterhalvåret. Også bartre skiftar bladverket, men ikkje alle nålene samstundes. Ei furunål fell av treet etter 2–3 år.

Vinn eller forsvinn

Vintrane i det meste av Hordaland er mildare enn dei fleste andre stader i landet, men ikkje alle opplever dette som ein føremon. Spissmysene er kanskje dei som har det aller verst i kystklimaet. Ettersom dei er så små, vert kroppsoverflata og varmetapet stort i høve til kroppsvolumet og den energiproduserande kroppsmassen. Spissmusa har spesielt høg forbrenning, og må eta mykje og ofte – gjerne meir enn si eiga vekt dagleg. For desse små dyra er det bra om det kjem snø, for det er lunare å halda seg under eit skjermande snødekke enn på berr mark når det er vått og hustrig.

Vinteren er smalhans for det meste som lever i naturen. Vinnarane er dei som har nok mat, taparane endar som mat for andre. Nå ja, heller ikkje denne regelen er utan unntak. Det finst nemleg ei rekkje insektgrupper der ingen vaksne individ overlever vinterhalvåret. Dei greier seg bra likevel, for det er ikkje meininga at dei skal overleva. Mest ekstreme er døgnflugene,som i vakse stadium ikkje et i det heile og døyr etter få dagar, eller kanskje ei veke. Det er som egg eller larvar mange insekt lever lengst, og då kan dei like godt overvintra i slike stadium også.

Situasjonen er heilt ulik for dei som skal leva av insekt. Naturleg nok er det svært lite insekt i Hordaland om vinteren, og dei som finst, held seg helst på vanskeleg tilgjengelege stader. Dei fleste insektetande fuglar har to val: Anten må dei endra kosthaldet, eller dei må dra vekk, langt vekk – minst til Middelhavsområdet, aller helst til Afrika.

Vondt å vera standfugl i Hordaland

I vår fauna er det mest berre fuglane som kan velja å dra på langtur når det vert for kaldt på heimebøen. Og dei fleste gjer det: Verkelege standfuglar, slik vi har lært om på skulen, finst mest ikkje hjå oss. Vel har vi mykje fuglar kring oss om vinteren, til dels dei same artane som også lever her om sommaren, men ofte er det ikkje dei same individa. Til dømes er det mange fossekallar som freistar vintertilværet i kalde elvar her vestpå, men ringmerking viser at mange av dei som hekkar i vårt fylke, gjerne dreg søraustover til Sverige ,Danmark og Tyskland om vinteren. Ringmerking har også vist at fiskemåsane som held seg i Bergen om vinteren, i stor grad hekkar lenger aust, til dømes i Finland, medan dei som hekkar hjå oss, gjerne dreg ut av landet vinterstid.

Det er svært energikrevjande for fuglar å leggja ut på ei lang reise vår og haust. Kan dei unngå å flytta langt, er det gjerne det beste. Men det er eit sjansespel å verta verande også. Vert vinteren lang og kald, skortar det gjerne på maten. I så fall er sjansen for å overleva liten. At små fuglar,som gjerdesmett og fuglekonge, døyr i hopetal i kuldeperiodar, er knapt overraskande. Ein liten skrott har eit enormt varmetap når det er kaldt. Men ein av artane som slit mest, er faktisk den storvaksne gråhegren. Han skal og må ha eit jamleg minimum av fisk. Det er ikkje lett å få nok mat når ferskvatna frys til. Dertil trekkjer fisken mot djupare vatn når vasstemperaturen nær overflata vert låg. Mange har henta inn apatiske og radmagre hegrar frå elva i von om å hjelpa fuglane over den verste kneika. Hjelpa har oftast vore mislukka.

Svartaste vinteren har småfuglane berre nokre få timars dagslys på seg til å finna mat. Desse timane er dei i konstant og hektisk aktivitet. For at ein fuglekonge på om lag 5 gram skal overleva neste natt, må han ha lagt på seg 1,3–1,5 gram innan mørket sig på. Meiser har utvikla ei spesiell fysiologisk tilpassing som gjer det mogleg å strekkja grensene endå litt meir. Dei kan redusera kroppstemperaturen frå 41 °C i kviletilstand
om dagen til ca. 32 °C om natta. Slik minskar dei energitapet i dei lange vinternettene. Ei finurleg evne, men likevel balanserer også meisene på ørsmå marginar. Mange bukkar under. Småfuglar skal ikkje vera mykje uroa ein vintersdag før det vert kritisk. Og ei kald nyårsnattfeiring kan få verre konsekvensar for småfuglane enn for festdeltakarane.

Trekkfuglar

Kystane kring den sørlege delen av Nordsjøen er høvelege nok som overvintringstad for artar som tjeld, vipe og stare. Mange av krikkendene som hekkar på Vestlandet,søkjer også ut til kysten vinterstid. Dei flyttar seg over landegrensene etter kvart som våtmarkene frys til. Samanlikna med artsfrendane frå Russland og Aust-Europa,som gjerne overvintrar i Sør-Frankrike,er kanskje ikkje Nordsjøkystane så verst. I Sør-Frankrike er jakttrykket i dei beste våtmarkene så høgt at endene må vera næringsaktive om natta – og sova på trygge plassar om dagen. Å snu døgnet er langt ifrå optimalt, men likevel langt betre enn å enda sine dagar på middagsbordet til matglade franskmenn.

Å flyga på eigne venger til Afrika om vinteren er ein langt større fysiologisk prestasjon. Det er kring 10 000 kilometer i luftline frå Hordaland til det sørlege Afrika, der mellom anna låvesvalene våre overvintrar. For ein liten kropp på om lag 20 gram er reisa eit krafttak. Svalene skal helst heim att også, for så å ala fram to ungekull før hausten kjem. Ei slik svale flyg kanskje meir enn 150000 kilometer på eit år. At berre eit mindretal overlever frå eitt år til det neste, må seiast å vera forståeleg. Makrellternene, særleg raudnebbterna, skal minst like langt, men dei maktar reisa betre. Ein av dei som imponerer mest, er likevel fjelljoen. Om sommaren på Hardangervidda ernærer han seg stort sett av smågnagarar og fugleungar. Vinterstid lever han langt ute i det sørlege Atlanterhavet, truleg også i Stillehavet. Vinterføda ute i havet er truleg hovudsakleg plankton,men kunnskapen om vintermenyen til fjelljoen er spinkel.

Det er ikkje berre fuglar som har lange og årvisse vandringar. Fenomenet er også kjent frå mange av saltvassfiskane våre, og frå kvalartar. Den utrydda, heimlege geirfuglen var kanskje også ein slags trekkfugl,sjølv om han ikkje kunne flyga. I alle fall er fleire av pingvinane på den sørlege halvkula trekkfuglar. Jamvel somme av sommarfuglane våre trekkjer mot sør! Ein og annan haust opptrer til dømes tistelsommarfuglen og dels også admiralen i store mengder i Hordaland. Dei er på veg sørover, og skal truleg til sørsida av Alpane.

Costa del Hordaland

Ikkje alle artar dreg sørover om hausten. Krykkja set kursen mot vest-nordvest og dreg til farvatna kring Grønland. Toppskarven hjå oss held seg helst i nærleiken av hekkeplassane, men dei som ikkje gjer det, dreg gjerne nordover til Sognesjøen. For atter andre er nettopp Hordaland å sjå på som «Syden»! Såleis er det på kysten vår at storskarv frå Helgeland og lenger nordover overvintrar. Lomviane vi ser hjå oss om vinteren, er mest britiske hekkefuglar. Songsvanene kjem hit frå Finland og Russland. Også kvinendene – som i dag er talrike i Hordaland utanom hekketida – kjem austfrå.

Kanskje har vi eit visst fugletrekk av langvegsfarande gjester frå Amerika også. Tidleg på 1980-talet vart ein merksam på at nokre få individ av den nordamerikanske ringnebbmåsen oppsøkte Byparken i Bergen vinterstid. Ringnebbmåsen er svært lik vår heimlege fiskemåse. Du må såleis vera røynd for å artsbestemma han rett. Vi veit no at arten opptrer mest årleg i Byparken. Stundom kjem dei same fuglane attende, stundom kjem nye individ. Ein har lenge meint at slike sjeldne besøkande frå Amerika har kome ut av kurs i sterk vind og enda opp på feil kontinent, utan sjanse til å finna vegen heim att. To ringmerkte ringnebbmåsar frå Byparken gjer at ein kanskje må endra denne oppfatninga noko. Den eine vart skoten på Heimaey på Island, kanskje på veg attende over Atlanterhavet. Den andre vart kontrollert på Newfoundland sommaren etter at han var i Bergen. Kanskje har delar av bestanden utvikla sin eigen strategi med årlege vinterbesøk i Europa? Parkane i Bergen har forresten ved to høve hatt vitjing av svartehavsmåsar som er ringmerkte i Ungarn.

Mange dyr i skog og mark såg nok gjerne at vêr og klima var lettare å hanskast med på Vestlandet i vinterhalvåret. Men dei har like fullt tilpassa seg røynda slik ho er, med ekstreme situasjonar og store variasjonar frå dag til dag. Vestlandet har eit svært spesielt klima – ikkje minst om vinteren. Dermed har vi også fått mange særeigne tilpassingar i natur og dyreliv. Det er eigentleg feil å sjå på vinter, kulde og ruskevêr som noko negativt. Det er berre annleis, og for mange dyr ei vanskeleg, men påkravd utfordring. Dermed er naturen i Hordaland vorten endå meir særprega og mangfaldig enn han elles ville ha vore.